Miejsca pamięci narodowej

Pojęcie "miejsce pamięci narodowej" jest różnie wyjaśniane. Dla przykładu, w definicji francuskiej „miejsce pamięci to każda materialna lub idealna jednostka znacząca, którą wola ludzi lub praca czasu przekształciły w symboliczną cząstkę dziedzictwa pamiętanego przez daną wspólnotę” (Pierre Nora). W definicji niemieckiej „miejsce pamięci to ważne dla wielu pokoleń punkty ogniskujące pamięć zbiorową i tożsamość, stanowiące część społecznych, kulturowych i politycznych zwyczajów [...] stanowi ono element realnej, społecznej, politycznej, kulturowej lub wyobrażonej przestrzeni” (Étienne François, Hagen Schulze). W definicji polskiej miejscem takim jest „grób lub cmentarz wojenny, krzyż przydrożny, kapliczka, kopiec, nieruchomość lub obiekt budowlany lub też jego pozostałości upamiętniające postaci lub wydarzenia znaczące dla Narodu i Państwa Polskiego, a w szczególności tablica pamiątkowa” (z projektu ustawy Sejmu RP z 2008 r.).

Po zakończeniu I wojny światowej na ziemiach polskich pozostało wiele cmentarzy i grobów. Były skutkiem prowadzonych działań wojennych w latach 1914-1915 oraz trzyletniej okupacji austriacko-niemieckiej. Władze polskie zostały zobowiązane w art. 225 i 226 Traktatu Wersalskiego z 1919 r. i w art. 171 i 172 Traktatu z Saint Germain-en Laye z 1919 r. do utrzymania w należytym porządku grobów żołnierzy byłych armii zaborczych. Wszystkie mogiły, bez względu na to jakiej narodowości kryły zwłoki, musiały być uszanowane i otoczone opieką. Po wojnie z roku 1920 doszły kolejne groby i cmentarze. W tym celu powołano do życia Urzędy Opieki nad Grobami Wojennymi. Podejmowane wówczas działania świadczą o przywiązywaniu należytej uwagi do problemu troski o groby i cmentarze wojenne. W dniu 28 marca 1933 roku została uchwalona Ustawa o grobach i cmentarzach wojennych. Groby wojenne bez względu na narodowość i wyznanie osób w nich pochowanych oraz formacje, do których te osoby należały, miały być pielęgnowane i otoczone należnym tym miejscom szacunkiem i powagą. W celu zapewnienia lepszej ochrony cmentarzy rozpoczęto prace nad ich ewidencją. Pod koniec 1932 r. sporządzano pełne wykazy ewidencji cmentarzy powiatu bialskiego oraz przygotowywano plany cmentarzy do tejże ewidencji.

Po zakończeniu II wojny światowej systematycznie wzrastała liczba obiektów poświęconych pamięci pomordowanych i poległych w walce z okupantem hitlerowskim. Dokumentowaniem zbrodni hitlerowskich zajmowała się Główna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce. Do upamiętniania miejsc walki i męczeństwa przyczyniła się Rada Ochrony Pamięci Walki i Męczeństwa oraz Związek Bojowników o Wolność i Demokrację.

Obecnie podstawę prawną stanowi nadal przedwojenna Ustawa o grobach i cmentarzach wojennych z 28.03.1933 r. (Dz. U. Nr 39, poz. 311 z późn. zm.)

W rozumieniu ustawy grobami wojennymi są:
• groby poległych w walkach o niepodległość i zjednoczenie Państwa Polskiego,
• groby osób wojskowych, poległych lub zmarłych z powodu działań wojennych, bez względu na narodowość,
• groby jeńców wojennych i osób internowanych,
• groby osób wojskowych i cywilnych, bez względu na ich narodowość, które straciły życie wskutek represji okupanta niemieckiego albo sowieckiego po dniu 1 września 1939 r.

Przeprowadzanie robót ziemnych, wznoszenie pomników i innych urządzeń na cmentarzach i grobach wojennych wymaga zezwolenia wojewody. Groby i cmentarze wojenne pozostają pod opieką Państwa. Zwierzchni nadzór nad nimi sprawuje minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego. Koszty utrzymania grobów i cmentarzy wojennych są ponoszone ze środków budżetu państwa. Wojewoda może, w drodze porozumienia, powierzyć jednostce samorządu terytorialnego obowiązek utrzymania grobów i cmentarzy wojennych, z jednoczesnym przekazaniem odpowiednich funduszy. Bezpośredni dozór nad stanem grobów i cmentarzy wojennych sprawują gminy. Co roku zostaje zawarte porozumienie pomiędzy Wojewodą Lubelskim a Prezydentem Miasta Biała Podlaska, w sprawie powierzenia obowiązku utrzymania grobów i cmentarzy wojennych na terenie m. Biała Podlaska.

Zagadnienia dotyczące opieki nad grobami wojennymi żołnierzy obcych armii oraz cywilnych ofiar wojen i represji innych narodowości, które znajdują się na terytorium Polski regulują dodatkowo Konwencje Genewskie o ochronie ofiar wojny z dnia 12 sierpnia 1949 r. ratyfikowane przez nasze państwo w dniu 18 września 1954 r.

Wraz z końcem PRL-u stopniowo pojawiać się zaczęły tablice pamiątkowe i pomniki poświęcone AK, BCh, WiN, NSZ, Żołnierzom Górnikom, Sybirakom, czy represjonowanym w okresie stalinowskim. Powstawały najczęściej z inicjatywy miejscowych organizacji kombatanckich lub osób prywatnych.

W Białej Podlaskiej znajduje się wiele miejsc pamięci narodowej. Przede wszystkim pochodzą one z okresu I wojny światowej, wojny polsko-bolszewickiej i II wojny światowej. Głównie są to groby, kwatery i cmentarze wojenne. Mamy też upamiętnione pomnikami miejsca publicznych egzekucji i kaźni. W Białej Podlaskiej i jej okolicach istniało kilka obozów jenieckich (radzieckie, włoski, francuski). Funkcjonowało getto, brutalnie zlikwidowane. W nalotach we wrześniu 1939 r., a później w egzekucjach skrytobójczych w okolicznych lasach zginęło wielu cywilów. Pomniki i liczne tablice upamiętniają te tragiczne wydarzenia.

Szkoda tylko, że niektóre obiekty położone są na uboczu miasta lub wręcz ukryte w pobliskich lasach. Dotarcie do nich wymaga determinacji lub dobrego przewodnika, ponieważ brakuje oznakowania. Stan zachowania pomników nie zawsze jest najlepszy. Z przykrością trzeba stwierdzić, że na niektórych widać ślady dewastacji. Z kolei niektóre groby są tak zarośnięte, że nie widomo czyje szczątki kryją.

Te miejsca potrzebują naszej pamięci. Już wiele lat temu Aleksander Gieysztor pisał: „historia to pamięć, a pamięć daje nam wiedzę, kim i po co jesteśmy”.