Biała Podlaska krótki rys historyczny

Biała Podlaska leży w zabagnionej dolinie rzeki Krzny, na pograniczu dwóch jednostek fizjograficznych: Podlasia i Polesia. Powstanie Białej sięga 1 poł. XV w. Jej ukształtowanie przebiegało etapami od osady dworskiej, targu do lokacji miasta. Prawa miejskie uzyskała na początku XVI w. Źródła pisane mówią, że pierwszym znanym właścicielem Białej był Mikołaj Nasuta. Biała kilkakrotnie zmieniała właścicieli, należała do Zabrzezińskich, Illiniczów, Kiszków, a od 2 poł . XVI w. do magnackiego rodu Radziwiłłów, książąt na Ołyce i Nieświeżu. Od tej pory przez dwa i pół wieku historia Białej i Podlasia nierozerwalnie związana była z dziejami tego rodu. Okres ten przyniósł rozkwit i przyczynił się do szybkiego rozwoju miasta, przez długi czas zwanego Białą Książęcą lub Białą Radziwiłłowską. Za swojego władania Radziwiłłowie wznieśli na terenie miasta wspaniały pałac, wybudowali liczne kościoły jak np. św. Anny, św. Antoniego i Narodzenia NMP, które do dziś stanowią dumę mieszkańców. Radziwiłłowie wspierali fundację Akademii Bialskiej, którą w 1633 r. ustanowiono filią Akademii Krakowskiej. W 2 poł. XVII w. nadali miastu prawa magdeburskie i herb, przedstawiający św. Michała, stojącego na zabitym smoku i trzymającego w lewym ręku miecz, a w prawym wagę.

Od poł. XIX w. następował powolny upadek dawnej świetności książęcej rezydencji i miasta. Przyczyniły się do tego klęski żywiołowe, zmiana właścicieli i zabory. Od 1815 r. Biała pozostawała pod zaborem rosyjskim. W tym czasie została stolicą powiatu, ośrodkiem administracyjnym i sądowym, co uchroniło miasto przed całkowitym upadkiem. W latach 20-tych XIX w. zbudowano, biegnący przez miasto bity trakt warszawsko- brzeski, a w 1867 r. zaś linię kolejową Terespol-Biała-Warszawa. W 1869 r. powstała Fabryka Przemysłu Drzewnego H.B. Raabego. Od 1874 r. działała Straż Pożarna. W okresie zaborów czynny był udział Podlasiaków w powstaniach narodowych, szczególnie w powstaniu styczniowym 1863-64 r., a także w rewolucji 1905-07 r.

W czasie I wojny światowej miasto znalazło się od sierpnia 1915 r. pod okupacją niemiecką. Biała Podlaska i powiat bialski podlegały wydzielonej Komendzie Etapów Naczelnego Dowództwa Armii Wschodnich (tzw. Ober-Ost). Ponad trzyletnia okupacja zakończyła się dla miasta dopiero 31 grudnia 1918 r. Wkroczyły wówczas do Białej wojska polskie - 34 pułk piechoty, Niemcy się zaś wycofali. Nie dawało to jednak wolności dla całego powiatu. W lutym 1919 r. żołnierze z 34 pp stoczyli jeszcze z Niemcami bój pod Kobylanami, ok. 30 km od Białej Podlaskiej.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Biała pozostawała ośrodkiem władz powiatowych i znaczącym ośrodkiem gospodarczym. Ponownie uruchomiono fabrykę Raabego. Od 1922 r. istniała tu fabryka lnu. W 1924 r. uruchomiono Podlaską Wytwórnię Samolotów. Oddano do użytku nowoczesną rzeźnię w 1929 r., a w 1935 r. elektrownię. W 1939 r. wybudowano dworzec PKS. W Białej stacjonował także od początku 1919 r. 34 pułk piechoty i 9 pułk artylerii lekkiej.

Ponownie Biała Podlaska i Południowe Podlasie znalazło się w ogniu walk zbrojnych w czasie wojny polsko-sowieckiej. W dniu 3 sierpnia 1920 r. batalion zapasowy 34 pp stoczył walkę pod Białą Podlaską w okolicach Białki, Kozuli, Cicibora Wielkiego. Oddziały sowieckie zostały tymczasowo wyparte w stronę Bugu. Ostateczne usunięcie sowietów z Białej nastąpiło w dniu 17 sierpnia 1920 r.

Napad Niemiec na Polskę we wrześniu 1939 r. zaznaczył się w Białej Podlaskiej licznymi nalotami. Bombardowania miały miejsce w dniach 1.09, 2.09, 3.09, 4.09, 8.09, 11.09 i 12.09.1939 r. Zniszczono niektóre rejony miasta (fabrykę samolotów), zginęła również ludność cywilna. Biała Podlaska przez cały wrzesień 1939 r. była jedynym miastem na Lubelszczyźnie wolnym od wojsk niemieckich. Za to od 26 września do 10 października przebywali Rosjanie. W dniu 11 października do miasta wkroczyli Niemcy. Rozpoczęła się prawie pięcioletnia okupacja niemiecka. W ramach akcji AB w dniu 16 listopada 1939 r. aresztowano niemal wszystkich nauczycieli szkół średnich. W kolejnych latach okupacji następowały nowe fale aresztowań inteligencji, robotników i chłopów. Władze niemieckie zorganizowały w latach 1940-42 getto w rejonie ulic Grabanowska- Sadowa- Janowska-Prosta-Brzeska (ok. 10 tys. Żydów). W czerwcu 1942 r. przystąpiono do jego likwidacji. Ludność żydowska trafiła do obozów zagłady w Sobiborze i Treblince. W latach 1941-42 istniał także obóz jeńców radzieckich, w 1942 r. jeńców francuskich, a od 1943 r. włoskich. Niemcy w pobliskich lasach Grabarka i Bagonica dokonywali wielu skrytobójczych egzekucji. Na terenie miasta przeprowadzono też w 1943 r. dwie publiczne egzekucje ludności cywilnej. Podczas okupacji na terenie Białej i Podlasia działał ruch oporu związany ze strukturami ZWZ, AK, BCH, GL, NSZ. Szczególną rolę odegrał oddział partyzancki 34 pp AK Stefana Wyrzykowskiego „Zenona”. Dzień wyzwolenia z pod okupacji niemieckiej nastąpił w dniu 26 lipca 1944 r. Wówczas do miasta wkroczyły oddziały Armii Czerwonej.

W ciągu ostatniego półwiecza liczba ludności w Białej wzrosła do 60 tys. Powstawały różne inwestycje. W 1967 r. rozpoczęto budowę Zakładu Przemysłu Włókienniczego „ Biawena”, w 1969 r. powstał Bialska Fabryka Mebli. Funkcjonowało lotnisko wojskowe. W 1975 r. Biała Podlaska została stolicą województwa bialskopodlaskiego. Po reformie administracyjnej w 1999 r. znalazła się w granicach województwa lubelskiego i ma status powiatu grodzkiego. Dzisiaj Biała Podlaska znana jest z istnienia Akademii Wychowania Fizycznego oraz Państwowej Szkoły Wyższej. Po świetności lotniska i dawnych zakładów przemysłowych niewiele pozostało.