Miejsca egzekucji i kaźni

W okresie drugiej wojny światowej okupant niemiecki poddawał ludność cywilną oraz członków zbrojnego podziemia różnorodnym formom eksterminacji. Jedną z form represji i terroru były liczne egzekucje m.in. w pobliskich lasach, w tym dwie publiczne egzekucje w mieście. Miały też miejsce liczne aresztowania indywidualne i zbiorowe. Więźniów osadzano w bialskim więzieniu przy ul. Prostej i katowni gestapo przy ul. Łomaskiej. Dla ludności pochodzenia żydowskiego zorganizowano getto. Bialczan wywożono również na przymusowe roboty do Niemiec.

1. Miejsce straceń na Placu Wolności 10

Miejsce dwóch publicznych egzekucji wykonanych przez pluton hitlerowskiej policji w 1943r. na 26 bojownikach ruchu oporu. Pierwsza egzekucja odbyła się dnia 13 listopada 1943 r. o godz. 12. Plac Wolności w Białej Podlaskiej został otoczony kordonem niemieckiej policji i żandarmerii wojskowej. Na plac spędzono przemocą przechodniów z ul. Warszawskiej, Brzeskiej, Janowskiej i innych. Następnie przybył samochód ciężarowy, którym przywieziono 10 mieszkańców Białej Podlaskiej. Mieli związane drutem ręce, zagipsowane usta i nałożone na oczy czarne przepaski. Ustawiano ich po pięciu pod ścianą budynku obok poczty i rozstrzelano. Czynili to niemieccy policjanci ustawieni z karabinami po drugiej stronie chodnika. Po egzekucji, jeden z oficerów niemieckiej policji podchodził do każdego z rozstrzelanych z osobna i oddawał strzał z rewolweru w głowę. W dniu 13 listopada 1943 roku zginęli:
1. Antoni Lipski, ppr. Wojska Polskiego,
2. Kazimierz Karwowski,
3. Antoni Jankowski, sierżant 34 pp. Wojska Polskiego,
4. Józef Bernard, sierżant 34 pp. Wojska Polskiego,
5. Bogusław Selim-Bojarski, dr. prawa, prokurator,
6. Tadeusz Sokół, rzemieślnik,
7. Czesław Kiryluk, mieszkaniec Białej Podlaskiej,
8. Edward Kiryluk, mieszkaniec Białej Podlaskiej,
9. Józef Nagi, mieszkaniec Białej Podlaskiej,
10. Leon Horaczyński, mieszkaniec Białej Podlaskiej,

Następną egzekucję Niemcy przeprowadzili w tym samym miejscu na Placu Wolności dnia 23 listopada 1943 r. Rozstrzelano wówczas 16 mieszkańców powiatu bialskiego.
1. Stefan Maksymiuk ze wsi Gnojno,
2. Paweł Łyszewski ze wsi Borosuki,
3. Michał Kuc ze wsi Bojary,
4. Adam Wołos ze wsi Hołowno,
5. Wasyl Koleńczuk ze wsi Hołowno,
6. Jan Lesiuk ze wsi Mosty,
7. Ignacy Łukaszuk ze wsi Mosty,
8. Józef Kuna z Wisznic,
9. Jan Trociuk ze wsi Kostomłoty,
10. Grzegorz Trociuk z Kodnia,
11. Aleksander Ligor z Kodnia,
12. Jan Kupryś z Kodnia,
13. Piotr Korniłowicz z Kodnia,
14. Paweł Rafałko z Kodnia,
15. Jan Bondura ze wsi Lebiedziew,
16. Sergiusz Juchimuk ze wsi Lebiedziew.

Rozstrzelanych wywieziono do lasu Grabarka w okolicach Białej Podlaskiej. W 1944 r. zamordowanych ekshumowano i pochowano na cmentarzu rzymskokatolickim przy ul. Nowej i prawosławnym przy ul. Terebelskiej. Miejsce egzekucji zostało upamiętnione przez bialskich rzemieślników już w 1945r. Zabezpieczono ślady kul na ceglanym murze, ujmując to miejsce zaszkloną metalową ramą. Po środku szklanej tafli umieszczono na białoczerwonym tle ryngraf Matki Boskiej, u dołu napis: POLEGŁYM BOHATEROM - SPOŁECZEŃSTWO. Wydzieloną cześć chodnika ulicznego przy ścianie budynku ogrodzono symbolicznie metalowymi słupkami z orłami i z metalowym łańcuchem. Nad szybą osłaniającą mur znajdują się dwie pamiątkowe tablice z napisami:
(pierwsza tablica)

MIEJSCE STRACEŃ / UŚWIĘCONE MĘCZEŃSKA / KRWIĄ / POLAKÓW / W WALCE O WOLNOŚĆ / EGZEKUCJA / 10 POLAKÓW / W DNIU 13.XI.1943 r.
(druga tablica)

MIEJSCE STRACEŃ / UŚWIĘCONE MĘCZEŃSKA / KRWIĄ / POLAKÓW / W WALCE O WOLNOŚĆ / EGZEKUCJA / 16 POLAKÓW / W DNIU 23.XI.1943 r.

W latach 50-tych XX w. pomnik przeszedł dalsze uzupełnienia. Dodano otwartą księgę z datą 1943-1958 i ustawiono przed ryngrafem znicz. Po 1989 r. na ścianie pod tablicami z czarnego marmuru, pojawiły się tabliczki z nazwiskami rozstrzelanych. Miejsce, w którym stali rozstrzeliwani obłożono polerowanymi płytami z szarego granitu. Orły na słupkach dźwigających łańcuch otrzymały korony.

Obecnie odbywają się tutaj wszelkie uroczystości państwowe na szczeblu lokalnym, w czasie których wciągana jest na maszt biało-czerwona flaga, składane wieńce i kwiaty oraz zapalane znicze.

2. Las Grabarka koło Białej Podlaskiej, Janówki i Wólki Plebańskiej

W Lesie Grabarka Niemcy wielokrotnie dokonywali skrytych egzekucji na ludności polskiej i żydowskiej z Białej Podlaskiej i okolic. Pierwsze egzekucje miały miejsce w 1940 r. (5 lipca – 8 osób, 23 sierpnia – 24). Między czerwcem a sierpniem 1942 r. w czterech egzekucjach w lesie Grabarka gestapo rozstrzelało łącznie ok. 680–880 Żydów z getta w Białej Podlaskiej. Ciała ofiar zostały zakopane na miejscu egzekucji. W dniu 15 grudnia 1942 r. 40 więźniów z obozu pracy przymusowej dla Żydów zostało rozstrzelanych w pobliskim lesie Grabarka. W dniu 10 czerwca 1944 r. rozstrzelano 22 żołnierzy AK. Ostatnia egzekucja miała miejsce w dniu 15 lipca 1944 r. Szacowana ilość ofiar zamordowanych w Lesie Grabarka wynosi 520 osób.
Na terenie lasu znajduje się kilka pomników. Pierwszy z nich zobaczymy przy szosie z Białej Podlaskiej przed Wólką Plebańską po prawej stronie drogi. Na pomniku jest napis: TOWARZYSZOM BRONI, KTÓRZY PADLI OFIARĄ ZBRODNI HITLEROWSKICH W LATACH 1939-1944. Pomnik wzniesiono ku czci pomordowanych w lesie Grabarka.


Drugi pomnik znajduje się w lesie koło starej leśniczówki. Pomnik akcji „Burza” upamiętnia walki oddziałów partyzanckich 34 pp. AK z wycofującymi się pod naporem wojsk radzieckich Niemcami. Wykonany z głazów kamiennych z wmurowana tablicą o treści: ŻOŁNIERZOM ARMII / KRAJOWEJ OP. „LECHA”/ I „ZENONA” 34 PP AK, KTÓRZY W AKCJI / „BURZA” 20-26-VII-1944 W REJONIE / GRABARKA-ŁOMAZY-KOZŁY-JAŹWINY STOCZYLI ZWYCIĘSKĄ BITWĘ Z WOJSKAMI NIEMIECKIMI / 1955 / SPOŁECZEŃSTWO. U góry tablicy znajduje się napis BÓG HONOR OJCZYZNA, natomiast po lewej stronie symbol Polski Walczącej. Walki partyzantów zostały upamiętnione staraniem członków Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej. Odsłonięcia pomnika dokonał st. sierżant Jan Waniek ps. „Robak” w obecności dawnych partyzantów, mieszkańców okolicznych wiosek i Białej Podlaskiej. Pomnik poświęcony został przez księdza Henryka Skolimowskiego z parafii św. Anny w Białej Podlaskiej.



W głębi lasu Grabarka, na terenie byłej strzelnicy wojskowej 34 pp., niedaleko Leśnictwa Grabarka, znajduje się symboliczna mogiła z krzyżami i tablicą pamiątkową. Na tablicy napis: W DNIU 16.VIII.1941 ZOSTALI ROZSTRZELANI / PRZEZ NIEMCÓW / 12 OFICERÓW REZERWY WP / ZGINĘLI ŚMIERCIĄ BOHATERÓW. Poniżej umieszczone są imiona, nazwiska, wiek oraz stopień wojskowy rozstrzelanych oficerów.



W lesie za Leśnictwem Rudka znajduje się symboliczna mogiła z tabliczką pamiątkową w miejscu kaźni. Miejsce upamiętnia ofiary zamordowane przez Niemców w okresie 1940 -1944. We wrześniu 2012 r. odbyła się uroczystość odsłonięcia i poświęcenia symbolicznej mogiły, dzięki Związku Kombatantów RP i Byłych Więźniów Politycznych, Nadleśnictwu Biała Podlaska oraz Zakładowi Karnemu w Białej Podlaskiej. Na tabliczce jest napis: W HOŁDZIE ZAMORDOWANYM W LATACH 1940-1944 PRZEZ NIEMCÓW PATRIOTOM-WIĘŹNIOM W KATOWNI GESTAPO W BIAŁEJ PODLASKIEJ/ SPOŁECZEŃSTWO MIASTA I POWIATU/ BIAŁA PODLASKA 1 MARCA 2012 r.

3. Las Bagonica koło Białej Podlaskiej i Rakowisk

W Lesie Bagonica Niemcy również dokonywali skrytych egzekucji. W dniu 27 maja 1943 r. rozstrzelano 20 osób.

Szacowana ilość ofiar zamordowanych w Lesie Bagonica wynosi 52 osoby.

4. Więzienie - katownia gestapo /obecnie piwnice Oddziału Martyrologiczno-historycznego Muzeum Południowego Podlasia/ ul. Łomaska

W dawnej fabryce zakładów drzewnych H.B Raabego od sierpnia 1940 r. do połowy lipca 1944 r. mieściło się więzienie śledcze z siedzibą komisariatu niemieckiej policji granicznej - gestapo. Więzienie było otoczone ogrodzeniem zabezpieczonym dodatkowo drutem kolczastym i pilnującymi wartownikami. W dobudowanej piwnicy mieściło się osiem niewielkich cel, w których przebywało stale od 10 do 16 więźniów. W każdej celi umieszczono prycze zbite z desek, bez kocy i sienników. Uwięzionych poddawano okrutnym torturom, wywożono do obozów zagłady lub rozstrzeliwano w pobliskim lesie Grabarka. Szacuje się ze przez katownię przeszło od 6 do 10 tyś. mieszkańców Podlasia. W maju 1973 r. w miejscu tym utworzone zostało Muzeum Martyrologii, zmienione w 1976 r. na oddział martyrologiczno-historyczny Muzeum Okręgowego w Białej Podlaskiej.




Na budynku Muzeum znajduje się tablica pamiątkowa ku czci bojowników antyhitlerowskiego ruchu opory mieszkańców Podlasia – więźniów gestapo. Na tablicy napis:

NA WIECZNĄ PAMIĘĆ POTOMNYM DLA UCZCZENIA MIEJSCA KAŹNI I TORTUR DOKONYWANYCH PRZEZ ZBRODNIARZY HITLEROWSKICH / W LATACH 1939-1944 NA BOJOWNIKACH / ANTYFASZYSTOWSKICH, KTÓRZY ZGINĘLI W TYM DOMU / ZBoWiD. Obok tej tablicy z lewej strony członkowie Niepodległościowego Związku Żołnierzy AK z Białej Podlaskiej usytuowali dwumetrowy krzyż ażurowy oraz tabliczkę z napisem: „WOLNOŚĆ KRZYŻAMI SIĘ MIERZY”.

5. Teren getta. Tablica pamiątkowa na budynku USC /dawny szpital żydowski/ ul. Sadowa i ul. Janowska

Na budynku dawnego szpitala żydowskiego (obecnie USC) od strony ul. Sadowej znajduje się tablica pamiątkowa odsłonięta w dniu 10 czerwca 2013 r., w rocznicę likwidacji getta. Na tablicy znajduje się napis w języku polski, hebrajskim i angielskim: PAMIĘCI OKOŁO 12000 ŻYDÓW Z BIAŁEJ I OKOLIC ZAMORDOWANYCH W LATACH 1939-1944 PRZEZ NIEMIECKICH LUDOBÓJCÓW/ W POBLIŻU MIEŚCIŁA SIĘ SYNAGOGA ZBEZCZESZCZONA I ZDEMOLOWANA PRZEZ NIEMIECKICH OKUPANTÓW.



We wrześniu 1941 r. w Białej Podlaskiej utworzono getto, w którym znalazło się ok. 8400 osób z miasta i powiatu. Zostało ono zlokalizowane w śródmieściu, w obrębie ulic: Moniuszki, Janowska, Prosta i Sadowa. Wielu mieszkańców getta zmarło z głodu i wycieńczenia oraz na skutek epidemii duru brzusznego i tyfusu plamistego, które rozprzestrzeniały się w getcie. Likwidacja getta rozpoczęła się 10 VI 1942 r. Grupę ponad 3000 Żydów z getta w Białej Podlaskiej deportowano wówczas do obozu zagłady w Sobiborze. W kolejnych miesiącach do bialskiego getta przesiedlono ludność z likwidowanych gett w mniejszych miejscowościach powiatu, m.in. 378 Żydów z Podedworza, 1883 Żydów z Janowa Podlaskiego oraz 1150 Żydów z Konstantynowa. We wrześniu 1942 r. rozpoczęła się ostateczna likwidacja getta w Białej Podlaskiej. (trwała do 30.09.1942) We wrześniu w mieście zostało zamordowanych ok. 3600 Żydów. Część osób rozstrzelano na terenie getta (ok. 600 osób), część na kirkucie (ok. 1000 osób), część na placu zwanym „Popówka” (ok. 2000 osób). Pozostałych Żydów z Białej Podlaskiej, wraz z ludnością z Podedwórza, Janowa Podlaskiego i Konstantynowa (w sumie ok. 6000 osób) przetransportowano furmankami i przepędzono pieszo do Międzyrzeca Podlaskiego. Stamtąd skierowana była transportami kolejowymi do obozu zagłady w Treblince. Ostatni transport Żydów z Białej Podlaskiej wyruszył do Treblinki w lipcu 1943 r.